بانک‌ها و مؤسسات مالی برای تأمین مالی طرح‌ها و پروژه‌ها نیاز به منابعی برای پرداخت تسهیلات به مشتریان خود دارند و تهیه منابع در مرحله اول برای بانک‌ها از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. درواقع، در صورت تأمین نشدن منابع مالی، امکان و محلی برای پرداخت تسهیلات وجود نخواهد داشت و درنتیجه، سودی عاید بانک یا مؤسسه مالی نخواهد شد. از ابزار‌های تأمین مالی و نقدینگی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری که اکنون مورد استفاده نظام بانکی کشور قرار می‌گیرد، می‌توان به انواع سپرده‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت، گواهی سپرده، استقراض از بانک مرکزی و بازار بین‌بانکی اشاره کرد. نبودِ تنوع در ابزار‌های تأمین مالی بانک‌ها در ایران محدودیت‌های بسیاری برای آن‌ها به وجود آورده و اتکای حجم فعالیت بانک‌ها به سپرده‌های اشخاص همواره مشکل‌ساز بوده است.
در نظام بانکی ایران، بانک‌های تجاری و مؤسسات اعتباری غیربانکی و بانک‌های تخصصی براساس اخذ مجوز از بانک مرکزی مجاز به ا نتشار گواهی سپرده ویژه سرمایه‌گذاری عام و خاص و فروش آن به آحاد مردم هستند. مطابق دستورالعمل اجرایی مصوب نهصدوسی‌ودومین جلسه شورای پول و اعتبار در تاریخ سوم بهمن ۱۳۷۸، گواهی سپرده مدت‌دار سرمایه‌گذاری خاص به سپرده‌ای اطلاق می‌شود که بانک به‌منظور تجهیز منابع برای تأمین مالی طرح‌های جدید سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی و نیز توسعه و تکمیل طرح‌های سودآور موجود با سررسید مشخص افتتاح می‌کند و در ازای افتتاح سپرده، گواهی سپرده مدت‌دار ویژه سرمایه‌گذاری خاص صادر می‌کند. صدور گواهی سپرده مدت‌دار ویژه سرمایه‌گذاری خاص با تضمین بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و منوط به اخذ مجوز از آن نهاد است. ارکان انتشار گواهی سپرده خاص به‌طور مختصر عبارتند از: متقاضی افتتاح سپرده (ناشر)، عامل (بانک یا مؤسسه اعتباری افتتاح‌کننده حساب سپرده خاص)، ضامن، بازارگردان، متعهد پذیره‌نویس.
در نظام بانکی فعلی ایران، بانک‌های تجاری و مؤسسات اعتباری غیربانکی براساس اخذ مجوز از بانک مرکزی مجاز به انتشار گواهی سپرده ویژه سرمایه‌گذاری عام و فروش آن به سرمایه‌گذاران هستند. در اغلب موارد، این سپرده‌ها بی‌نام و قابل‌انتقال به غیر بوده و اصل و فرع اوراق از طرف بانک و مؤسسه صادرکننده تضمین می‌گردد. طبق آخرین دستورالعمل بانک مرکزی در خصوص گواهی سپرده، مجوز انتشار گواهی سپرده بانام به بانک‌ها داده شده است. طریق پرداخت سود علی‌الحساب مربوط به سپرده گواهی‌های عام همانند روش جاری در مورد سپرده‌های سرمایه‌گذاری فعلی با اخذ مجوز از بانک مرکزی تعیین و اعلام می‌گردد، اما در مورد سپرده گواهی خاص بانک‌های تخصصی باید نرخ سود علی‌الحساب به‌صورت موردی و برای هر طرح به‌منظور اخذ تأییدیه به بانک مرکزی اعلام شود و پس از بررسی اولیه در صورت تأیید بانک مرکزی مجوز چاپ و فروش را می‌دهد.
گواهی سپرده مدت‌دار سرمایه‌گذاری خاص، یکی از انواع ابزار‌های مالی است که بانک به‌منظور تجهیز منابع، برای تأمین مالی طرح‌های جدید سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی و نیز توسعه و تکمیل طرح‌های سودآور موجود با سررسید مشخص منتشر می‌کند. وجود برخی موانع و مشکلات پیش ِروی انتشار گواهی سپرده خاص موجب شده است تا این اوراق آن‌گونه که باید توسعه پیدا نکنند و جایگاه مطلوبی در شبکه بانکی کشور نداشته باشند.
استفاده مطلوب از گواهی سپرده مدت‌دار سرمایه‌گذاری خاص می‌تواند نقش مهمی در کمک به تأمین مالی بنگاه‌های تولیدی و پروژه‌ها، و تعمیق معاملات بازار پول داشته باشد. گسترش بازار ثانویه گواهی سپرده ضمن افزای جذابیت این اوراق و تسهیل قیمت‌گذاری و کشف نرخ به‌صورت شفاف موجب تقویت بازار اولیه این اوراق و متنوع شدن گزینه‌های پیشِ روی ناشران و سرمایه‌گذاران برای تأمین مالی یا سرمایه‌گذاری می‌گردد. در این میان، وجود برخی موانع و چالش‌ها در مسیر توسعه این ابزار مالی موجب شده است تا با وجود سپری شدن چندین سال از ابلاغ دستورالعمل انتشار گواهی سپرده، هنوز اقبال چندانی برای معاملات این ابزار وجود نداشته باشد و تنها چند مورد محدود از آن منتشر شود.
فعالان اقتصادی (اشخاص حقوقی) می‌توانند بدون نیاز به ایجاد میانگین در بانک و به‌صورت آسان منابع مالی مورد نیاز به‌منظور توسعه و راه‌اندازی طرح‌ها و پروژه‌های اقتصادی خود را (که دارای توجیه از ابعاد فنی، مالی و اقتصادی است) تأمین کنند.
مزایای اوراق گواهی سپرده مدت‌دار ویژه سرمایه‌گذاری خاص
از مهم‌ترین اهداف بیان‌شده برای مجوز انتشار گواهی سپرده سرمایه‌گذاری خاص می‌توان به مشارکت مردمی در تأمین مالی طرح‌های تولیدی کشور، کاهش نقدینگی در بازار‌های مالی و کاهش سیالیت نقدینگی و همچنین تأمین سرمایه در گردش واحد‌های تولیدی اشاره کرد. هرچند که نباید از جبران کمبود نقدینگی بانک‌ها در تأمین مالی شرکت‌های بزرگ و همچنین مدیریت انتظارات تورمی در شرایط کنونی اقتصاد ملی غافل بود.
با توجه به رشد گسترده شبکه‌های اجتماعی و تأثیر انکارناپذیر آن‌ها بر زندگی افراد می‌توان گفت که فارغ از تحریم‌ها، طرح‌های نوآورانه، تسهیل‌گران خوبی برای رشد اقتصادی و اتصال اقتصاد ایران به سایر کشورها، در حوزه‌های مختلف خواهند بود. گواهی اوراق سپرده خاص به تأمین مالی فعالان و ایده‌پردازان به‌عنوان نیروی محرکه برای اشتغال‌زایی و اصلاح تأمین مالی آن‌ها و همچنین ایجاد روزنه‌ای برای به ثمر نشاندن ایده‌های خلاقانه در بستر اقتصادی کشور و حمایت مالی از ایده‌ها در بخش بانکی است.
وجود ابزار‌های مالی مختلف در بازار اوراق بهادار، انگیزش و مشارکت بیشتر افراد را در تأمین منابع مالی فعالیت‌های اقتصادی بلندمدت به همراه می‌آورد. تنوع ابزار‌های مالی ازنظر ترکیب ریسک و بازده، ماهیت سود و شیوه مشارکت در ریسک، گروه‌هایی را به خود جذب می‌کند. با وجود این، رویکرد گوناگونی ابزار‌های مالی بدون شناسایی گونه‌ها و زمینه‌های به‌کارگیری آن‌ها چاره‌ساز نیست. روش‌های مختلفی برای تأمین مالی فعالیت‌های تجاری وجود دارد که بانک‌ها و مؤسسات مالی گوناگون می‌توانند از آن‌ها برای تأمین مالی شرکت‌ها بهره بگیرند.
مجتبی کاتب: کارشناس اقتصادی
