مالیات‌ها در خط مقدم بودجه؛ پشتوانه پایدار یا ریسک جدید؟

به گزارش نبض بورس، درآمدهای دولت در نیمه نخست ۱۴۰۴ وارد فاز جدیدی از نوسان شده‌اند. فازی که هم از منظر ترکیب منابع و هم از نظر زمان‌بندی وصول، تفاوت معناداری با سال‌های قبل دارد.

چرخش تازه در درآمدهای دولت؛ آمارهای نیمه ۱۴۰۴ چه می‌گویند؟

انتشار داده‌های به‌روز که عملکرد درآمدی دولت را تا پایان شش‌ماهه نخست ۱۴۰۴ پوشش می‌دهند، امکان ارزیابی دقیق‌تری از وضعیت منابع عمومی فراهم کرده است. این آمارها نشان می‌دهد اگرچه جهت‌گیری کلی سیاست مالی همچنان بر افزایش اتکای بودجه به درآمدهای مالیاتی استوار است، اما رفتار این درآمدها در کوتاه‌مدت یکنواخت نبوده و نشانه‌هایی از نوسان و حساسیت به شرایط اقتصادی در آن دیده می‌شود.

میزان افزایش حقوق ۱۴۰۵ کارگران چقدر است؟

در ادامه حتما بخوانید

درآمدهای دولت زیر ذره‌بین زمان

گزارش مرکز آمار از ساختار بودجه دولت به صورت ماهانه، فصلی و تجمعی، این امکان را فراهم می‌کند که درآمدهای دولت نه فقط به‌صورت سالانه، بلکه در بُعد زمانی دقیق بررسی شوند. تحلیل این جدول نشان می‌دهد در نیمه نخست ۱۴۰۴، درآمدهای مالیاتی همچنان پیشران اصلی منابع دولت بوده‌اند، اما الگوی وصول آن‌ها یکنواخت نیست.

در برخی ماه‌ها، به‌ویژه ماه‌هایی که هم‌زمان با اوج فعالیت‌های اقتصادی یا تسویه‌های مالی بنگاه‌ها بوده، رشد قابل‌توجهی در وصول مالیات‌ها ثبت شده است. در مقابل، در ماه‌هایی که نشانه‌هایی از افت تولید، کاهش مصرف یا رکود فصلی دیده می‌شود، آهنگ رشد مالیات‌ها کند شده یا تقریباً متوقف مانده است.

 

این رفتار زمانی یک پیام روشن دارد:
درآمد مالیاتی بیش از آنکه تابع تصمیمات اداری باشد، بازتاب مستقیم وضعیت واقعی اقتصاد است. برخلاف درآمد نفتی که می‌تواند با یک شوک قیمتی جهش یا سقوط کند، مالیات آهسته‌تر حرکت می‌کند، اما نسبت به رکود نیز مصون نیست.

ترکیب منابع و پیام‌های پنهان آن

جدول زیر با تمرکز بر ترکیب منابع درآمدی دولت، امکان مقایسه دقیق‌تری میان مالیات، نفت و سایر منابع فراهم می‌کند. داده‌های این جدول در شش‌ماهه نخست ۱۴۰۴ نشان می‌دهد سهم درآمدهای مالیاتی نسبت به دوره مشابه سال قبل حفظ شده و حتی در برخی ماه‌ها اندکی تقویت شده است.

در مقابل، درآمدهای نفتی همچنان رفتاری ناپایدار دارند.گاه با افزایش مقطعی سهم، و گاه با افت ناگهانی، که برنامه‌ریزی مالی را برای دولت دشوار می‌کند. واگذاری دارایی‌های مالی و سرمایه‌ای نیز اگرچه در برخی ماه‌ها به کمک بودجه آمده‌اند، اما ماهیت آن‌ها به‌گونه‌ای است که نمی‌توانند جایگزین پایدار مالیات شوند.

ساختار بودجه، چه بخواهیم چه نخواهیم، به سمت مالیات‌محور شدن در حرکت است. اما این حرکت هنوز به‌طور کامل بر پایه رشد واقعی اقتصاد استوار نشده است.

تحلیل روند: تفاوت سالانه و ماهانه چه می‌گوید؟

در مقیاس سالانه، روند کلی افزایش سهم مالیات از منابع بودجه قابل مشاهده است؛ روندی که حاصل سیاست‌گذاری‌های چندساله برای کاهش وابستگی به نفت است.

اما در مقیاس ماهانه، نوسانات کوتاه‌مدت هشدار می‌دهد که این اتکا بدون پشتوانه رشد اقتصادی، می‌تواند شکننده باشد. افزایش اسمی درآمدهای مالیاتی در شرایط تورمی الزاماً به معنای بهبود واقعی توان مالی دولت نیست، به‌ویژه اگر هم‌زمان مصرف خانوار کاهش یابد یا سودآوری بنگاه‌ها تحت فشار قرار گیرد.

به بیان دیگر، رشد پایدار مالیات نیازمند اقتصاد پویاست، نه صرفاً نرخ‌های بالاتر یا سخت‌گیری بیشتر در وصول.

پیوند با مصارف؛ فشار از سمت هزینه‌ها

هم‌زمان با تحولات درآمدی، ترکیب مصارف بودجه نشان می‌دهد هزینه‌های جاری همچنان سهم غالب را در بودجه عمومی دارند. حقوق و دستمزد، هزینه‌های اداری و تعهدات اجتناب‌ناپذیر، بخش عمده‌ای از درآمدهای مالیاتی را جذب می‌کنند.

این بدان معناست که حتی افزایش محسوس درآمدهای مالیاتی نیز الزاماً به رشد سرمایه‌گذاری عمرانی یا بهبود کیفیت خدمات عمومی منجر نمی‌شود. در واقع، مالیات‌ها بیشتر صرف حفظ وضع موجود می‌شوند تا ایجاد ظرفیت‌های جدید رشد.

این عدم توازن، ریسک شکل‌گیری کسری بودجه پنهان را در نیمه دوم سال افزایش می‌دهد؛ کسری‌ای که ممکن است خود را با تأخیر و در قالب بدهی یا فشار تورمی نشان دهد.

جمع‌بندی سیاستی؛ پیام آمارهای ۱۴۰۴ برای دولت

آنچه داده‌های به‌روز  تا شش‌ماهه نخست ۱۴۰۴ نشان می‌دهد، یک پیام بدون تعارف است:
بودجه ایران بیش از هر زمان دیگر به مالیات وابسته شده، اما این وابستگی هنوز بر پایه‌ای کاملاً پایدار قرار نگرفته است.

اگر در نیمه دوم سال:

• رکود بخش واقعی اقتصاد تشدید شود،

• تجارت خارجی تضعیف شود،

• یا قدرت خرید خانوارها کاهش یابد،

فشار آن مستقیماً بر درآمدهای مالیاتی نمایان خواهد شد.
در چنین شرایطی، ادامه سیاست مالی نیازمند اصلاح ترکیب هزینه‌ها، تقویت پایه‌های مولد مالیاتی و پرهیز از فشار بر بخش‌های کم‌جان اقتصاد است.

در غیر این صورت، مالیات ممکن است از ستون پایداری بودجه، به نقطه آسیب‌پذیری جدید آن تبدیل شود؛ هشداری که آمارهای نیمه ۱۴۰۴ به‌روشنی آن را یادآوری می‌کنند.