به طور کلی، بورس نهاد سازمان‌یافته‌ای است که در آن سهام شرکتها و اوراق مختلف خرید و فروش می‌شود. بازار بورس هر کشور یکی از ارکان اساسی بازار سرمایه آن کشور به حساب می‌آید و محلی برای جمع‌آوری منابع مالی و تخصیص بهینه سرمایه است. سرمایه های راکد در جامعه از طریق بازار سرمایه و بازار بورس به بخش‌هایی که به منابع مالی نیاز دارند، اختصاص می‌یابد. در بازار بورس، قیمت‌ها دارای شفافیت بوده و به درستی کشف قیمت می‌شوند. در این بازار، ریسک کنترل و مدیریت می‌شود؛ اما مهم‌ترین هدف بازار بورس، تأمین نقدینگی برای شرکتها و فعالان اقتصادی است و هدایت سرمایه های راکد به سمت حوزه‌هایی است که به منابع مالی نیاز دارند.
بازار بورس این امکان را فراهم می‌کند تا همه افراد جامعه بتوانند در فعالیت‌های اقتصادی مشارکت کرده و کسب سود نمایند. بازار بورس به عنوان واسطه و رابطی میان افراد دارای سرمایه و کسانی که برای انجام فعالیت‌های اقتصادی و تجاری نیاز به منابع مالی دارند، عمل می‌کند.
در جهان انواع بورس وجود دارد از جمله بورس اوراق بهادار، بورس کالا، بورس انرژی، بورس ارز و … . در ایران تاکنون چهار بازار بورس شامل اوراق بهادار، بورس کالا، بورس انرژی و فرابورس راه اندازی شده و فعال هستند. بورس ارز یکی از بورس های مهم در جهان است که به دلیل وجود محدودیت‌های مختلف، تاکنون در بازار ایران راه‌اندازی نشده است.
بازار متشکل و رسمی است که در آن خرید و فروش سهام شرکتها یا اوراق قرضه دولتی یا خصوصی تحت ضوابط معین انجام می شود. مشخصه مهم آن حمایت قانونی از صاحبان پس اندازها یا سرمایه های راکد است. بورس اوراق بهادار به معنای یک بازار متشکل و رسمی سرمایه است که در آن سهام شرکت ها و اوراق مشارکت تحت ضوابط و مقررات خاص مورد معامله قرار می گیرد. بورس مرجع رسمی و مطمئنی است برای جذب سرمایه افراد و بخش های خصوصی به منظور تأمین مالی پروژه های سرمایه گذاری بلند مدت. در بازرگانی داخلی ایران اصطلاح بورس به بازارهای اختصاصی کالاهای سرمایه ای، واسطه ای یا مصرفی اطلاق می گردد که در یک محدوده جغرافیایی واقع شده و تعداد زیادی از عناصر عمده فروشی و خرده فروشی آن کالای خاص را دارند مانند بورس فرش در بازار تهران، بورس آهن و....
دومین بازار سرمایه ایران با نام فرابورس در ابتدای آبان ماه سال 1387 با مجوز شورای عالی بورس شکل گرفت.
فرابورس همانند بورس یک بازار است که در آن سهام شرکتها خرید و فروش شده و براساس عرضه و تقاضا قیمت گذاری می‌شود. با این تفاوت که به دلیل راحت‌تر بودن فرایند پذیرش و خرید و فروش در آن، شرکتهای کوچک هم می‌توانند سهام خود را در بازار سرمایه عرضه کنند.
مهم ترین وظیفه فرابورس ایران، ساماندهی و هدایت طیف وسیعی از بنگاه های اقتصادی به منظور تامین مالی از طریق بازار سرمایه است؛ از این رو رویه های پذیرش شرکت ها و تنوع شرایط پذیرش به گونه ای در فرابورس رقم خورده است که شرکت ها با احراز حداقل شرایط و در سریع ترین زمان ممکن، امکان ورود به بازار را داشته و بتوانند از تمامی مزایای شرکت های پذیرفته شده در بازار اوراق بهادار استفاده کنند.
فرابورس به عنوان یکی از ارکان بازار سرمایه کشور، ابزارهای تامین مالی متنوعی را برای بنگاه های اقتصادی فراهم آورده و بر اساس شرایط فعالیت هر بنگاه، گزینه های مناسبی را به منظور بهره مندی حداکثری از مزایای بازار سرمایه پیشنهاد می کند.
وجود فرابورس موجب یکپارچه شدن و هدایت قسمتی از بازار سرمایه که زمینه ورود به بورس اوراق بهادار را ندارند یا می‌خواهند سریع‌تر به بازار ورود پیدا کنند، شده است. راحت‌تر بودن شرایط پذیرش در این بازار سبب شده دوره زمانی پذیرش شرکتها کاهش یابد.
قابل ذکر است که سازمان بورس اوراق بهادار به عنوان نهاد ناظر بر فعالیت‌های مالی و عملیاتی شرکتهای بورس، فرابورس و بورس کالا نظارت کامل دارد.
فرابورس برای عرضه و نقل و انتقال اوراق بهادار، هفت بازار با نام‌های بازار یک، بازار دو، بازار سه (عرضه)، بازار ابزار نوین مالی، بازار پایه و بازار شرکتهای کوچک و متوسط دارد که در ایران بازار یک، دو و پایه رایج هستند.
در فرابورس نیز کارگزاران مسئولیت انجام خرید و فروش‌ها را بر عهده دارند. در این بازار کارگزاران حکم واسطه بین خریدار و فروشنده داشته و کلیه معاملات سهام و اوراق بهادار در فرابورس از طرف آنها انجام می شود.
معاملات سهام در بازار فرابورس هم از شنبه تا چهارشنبه، ساعت 9 صبح تا 12:30 انجام می‌شود. البته از ساعت 8.45 تا 9 صبح، زمان پیش‌گشایش بازار است و امکان سفارش‌گذاری وجود دارد.
بازار بورس کالا هم مثل دیگر بازارهای حاضر در بورس سازمان یافته است و در آن کالاهای مشخص شده‌ای خرید و فروش می‌شوند.
این بازار با هدف برطرف کردن نقاط ضعف و کمبودهای بازار سنتی به وجود آمد؛ بازاری که هدفش توسعه مبادلات کالایی و اضافه کردن کاربران بیشتر به منظور ایجاد بستری جامع و کامل بود.
مشابه با بورس سهام، بورس کالا بازاری است منسجم و سازمان یافته که در آن یک سری کالای معین طبق اصول و قوانین مشخص، از طریق کارگزاران، میان عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان مبادله می شود. نکته حائز اهمیت این است که در بورس کالا معمولا کالاهای خام و فرآوری نشده مانند زعفران، پنبه، فلزات و… معامله می‌شوند.
بازار بورس کالا، از چهار زیر مجموعه مهم تشکیل می‌شود: بازارهای «فرعی»، «مشتقه»، «مالی» و اصلی‌ترین آنها، بازارِ «فیزیکی» که هر یک شامل اجزای کوچک‌تری می‌شوند. محصولات شیمیایی و پتروشیمی، محصولات صنعتی، معدنی و کشاورزی زیر مجموعه بازار فیزیکی قرار می‌گیرند و با اهمیت‌ترین زمینه‌های فعالیت بورس کالا را تشکیل می‌دهند.
شرکت بورس انرژی (سهامی عام) بر اساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذرماه 1384 مجلس شورای اسلامی تاسیس و در تاریخ 17/04/1391 در اداره کل ثبت شرکتها و موسسات غیر تجاری به ثبت رسید.
فعالیت‌های عملیاتی بورس انرژی در زمینه انجام معاملات نقدی، قرارداد سلف موازی استاندارد، قراردادهای آتی و اختیار معامله و به منظور مرتفع‌سازی نیازهایی چون خرید و فروش منابع انرژی، تامین مالی برای تولیدکنندگان و تامین منابع انرژی برای توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان، از اوایل خرداد ماه همان سال آغار نمود.
ایران به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای تولیدکننده نفت و گاز و دارنده یکی از بزرگترین ذخایر و منابع هیدروکربوری جهان شناخته می‌شود. از سوی دیگر با توجه به رویکرد مطرح در سند چشم انداز 1404 در ارتقاء جایگاه جمهوری اسلامی ایران به کشور اول منطقه از لحاظ اقتصادی، سیاسی ، علمی و … لزوم تاسیس بازاری متشکل جهت کشف قیمت و معامله نفت به عنوان یک کالای استراتژیک در منطقه بیش از گذشته احساس و همین موضوع زمینه ساز طرح قیمت گذاری نفت در داخل کشور شد.
از آنجا که یکی از بهترین و شفاف‌ترین مکانیزم‌های قیمت گذاری محصولات، عرضه آنها در بورس می‌باشد، در اوایل دهه 80 ایده تاسیس بورسی برای انجام معاملات نفت طی فرآیندی مشترک میان وزارتخانه های نفت و اقتصاد شکل گرفت. در فاز نخست برای محقق شدن این ایده در اواخر بهمن 1386 مبادلات فرآورده های نفت و پتروشیمی در بازار سرمایه آغاز گردید.
از سویی با وجود زیرساخت‌های موجود در صنعت برق کشور که آن را از کشورهای منطقه متمایز می‌سازد، همزمان با فعالیت‌ها در راستای شکل گیری بورس نفت، لزوم راه اندازی بورس برق در ادامه توسعه بازار برق کشور احساس شد. در خرداد 87 شورای عالی بورس با تاسیس بورس برق موافقت می‌کند. در این بین تشکیل بازاری منسجم برای در برگیری همه کالاهای از جنس انرژی و تشکیل بورسی جامع و واحد برای معاملات انواع حامل‌های انرژی پیشنهاد شد.
شورای عالی بورس و اوراق بهادار در جلسه 30/03/1390 با تجمیع درخواست‌های جداگانه برای راه اندازی بورس نفت و برق به راه اندازی بورس انرژی رای داد.
بر این اساس بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور جهت عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت.
