بیمه پیمانی است که بر پایه آن شرکت بیمه (بیمه‌گر) تعهد می‌کند در برابر مقدار پولی که فرد یا شرکت دیگری (بیمه‌گذار) به او پرداخت می‌کند، زیان وارد شده به بیمه‌گذار را در پی رویدادی ناخواسته جبران کند
پولی را که بیمه‌گذار به بیمه‌گر می‌پردازد، حق بیمه و آنچه را که بیمه می‌شود، موضوع بیمه می‌نامند.
میزان حق بیمه نیز بر پایه حساب احتمالات تعیین می‌شود و موضوع بیمه و شرایط آن نیز در سند نوشتاری به نام بیمه‌نامه می‌آید. پیشینه بیمه به دوران باستان باز می‌گردد و خاستگاه بیمه بهداشت را باید در تمدن اسلامی جستجو کرد.
تاریخچه بیمه
همه قوم‌ها و تمدن‌های کهن کوشیده‌اند به شیوه‌ای زیان‌های رسیده به خود را کاهش دهند. از زمان‌های دور مردم جواهر و چیزهای ارزشمند خود را برای روزهای گرفتاری نگهداری می‌کردند و هنوز هم چنین شیوه‌ای وجود دارد.
گاهی چیزهای با ارزش را به پرستشگاه‌ها می‌سپردند و در برابر نگهداری از آن‌ها نیز هزینه‌ای پرداخت می‌کردند. چنین شیوه‌ای در بین سومری‌ها و بابلی‌ها وجود داشته است. اما پس‌انداز کردن همواره شیوه‌ی مناسبی نبود، چرا که گاهی یورشگران به چپاول پرستشگاه‌ها دست می‌زدند. هم‌چنین، تاراج بازرگانان و غرق شدن کشتی‌ها در دریا همواره وجود داشت.
بازرگانان چینی برای پشتیبانی از یکدیگر از خطر نابودی کشتی‌های باری در طوفان‌ها یا دزدی‌های دریایی یا هر رویداد ناگوار دیگری که در دریا رخ دهد، بارهایشان را بین چند کشتی پخش می‌کردند و چنین می‌اندیشیدند که اگر یک کشتی در یک روز غرق شود یا آسیب ببیند، همه‌ی کشتی‌هایی که در چند روز به دریا می‌روند، همگی آسیب نخواهند دید. آن‌ها با این کار از زیان ناشی از غرق شدن کشتی‌ها یا دزدیده شدن کالاهایشان می‌کاستند.
اما به نظر می‌رسد بابلی‌ها، که در بانکداری نیز پیشتار بودند، شیوه بهتری برای بیمه کردن بازرگانان پیدا کرده بودند. بر پایه سندهایی نوشتاری که از آنان بر جای مانده است، اگر بازرگان بابلی برای خرید کالا یا هزینه‌های کشتی از بانک‌داران بابلی وام می‌گرفت و کالاهایش را می‌دزدیدند یا رویداد ناخواسته دیگری پیش می‌آمد، بازرگان چیزی پرداخت نمی‌کرد.
چرا که بهره‌ی بالا، که گاه بیش از 25 درصد بود، در واقع حق‌بیمه‌ای بود که بازرگانان بابلی می‌پرداختند. قانون این شیوه از بیمه در استوانه قانون حمورابی نیز آمده است.
فینیقی‌ها، که کشتی‌هایشان در دریای مدیترانه به جابه‌جایی کالا می‌پرداختند، بیمه کردن را از مردمان بابلی یاد گرفتند. آن‌ها برای بیمه کردن کشتی‌های خود نیز بیمه داشتند و برخی پژوهشگران نوشته‌های آن‌ها را کهن‌ترین سندهای بیمه دریایی می‌دانند.
بیمه دریایی را یونانی‌ها و رومی‌ها از فینیقی‌های آموختند. سپس بازرگانان ایتالیایی در سده‌های میانه (قرون وسطی) به این گونه از بیمه روی آوردند و بندرهای ونیز، لمباردی و جنوآ در ایتالیا از مرکزهای اصلی بیمه دریایی در اروپا شد.
ایتالیایی‌ها بیمه دریایی را به انگلستان بردند. سپس در آغاز سده هفدهم میلادی بازرگانان انگلیسی و کشتی‌داران در کافه‌ای به نام لویدز در نزدیکی بارانداز لندن گرد هم آمدند. آن‌ها هم‌پیمان شدند تا در سود و زیان یک سفر دریایی با هم سهیم باشند.
خطر رویدادهای ناخواسته برای برخی از آن افراد بیش‌تر بود، چرا که بار بیشتری داشتند یا بار آن‌ها ارزشمندتر بود.
از این رو، آن‌ها باید هزینه بیشتری پرداخت می‌کردند و در واقع بار خود را از این راه بیمه می‌کردند. آن‌ها از پایه‌گذاران بنیاد بیمه لویدز شدند که مهم‌ترین مرکز بیمه دریایی شد. این بنیاد اکنون نیز به کار بیمه می‌پردازد و یکی از بنیادهای مشاوره و پژوهش‌های بیمه جهان است.
جدای بیمه دریایی، بیمه‌های دیگری نیز در جهان باستان وجود داشته است. برای نمونه، بر پایه نوشته‌های جاحظ، نویسنده عرب که کتاب‌هایی پیرامون تاریخ باستانی ایران نوشته است، دولت‌های باستانی ایران از خانواده‌هایی که در آیین جشن‌های نوروز هدیه‌ای به ارزش 10 هزار درهم یا بیش‌تر به پادشاه می‌دادند، در رویدادهای ناخواسته و گرفتاری‌های مالی پشتیبانی می‌کرد. او در کتاب التاج فی اخلاق الملوک چنین آورده است:
«اگر ارزش هدیه‌ها به ده‌هزار درهم رسید آن را در دیوان ویژه بنویسند و اگر در طی سال اتفاقی برای هدیه‌دهنده رخ دهد که نیازمند کمک گردد، مانند این که بلیه‌ای بر او برسد یا ساختمانی بسازد یا مهمانی بزرگ و ولیمه‌ای بدهد یا پسر زن دهد یا دختر به شوی فرستد و هدیه او ده هزار درهم بوده، دو برابر آن را به عنوان کمک به او بدهند. ولی اگر هدیه او چیز کوچکی بوده، مانند پیکانی یا سیبی یا ترنجی و مانند آن‌ها، بر شاه است که در هنگام نیازمندی او به اندازه‌ای که اخلاص و وفاداری هدیه‌دهنده مقتضی آن و خیلی بیش از اندازه هدیه او باشد، او را پاداش دهد. و اگر کسی از این افراد در هنگام نیازمندی کمکی به او نمی‌رسید، وظیفه داشته است که آن را به دیوان اطلاع دهد و از زنده نگه‌داشت این آیین غفلت نکند.»
از جمله بیمه‌هایی که در روزگار گذشته به‌ویژه در سرزمین‌های اسلامی وجود داشته، بیمه بهداشت است. در روزگار شکوفایی تمدن اسلامی بیمارستان‌های پیشرفته‌ای در شهرهای گوناگون، به‌ویژه ری، فیروزآباد، نیشابور، سیستان، اصفهان، مرو، خوارزم، بغداد، قاهره، فسطاط، دمشق و فاس، بنیان‌گذاری شده بود که هزینه آن‌ها، از دستمزد پزشکان و کارکنان تا هزینه دارو و غذا، را دولت می‌پرداخت یا در بیش‌تر جاها از موقوفه‌ها پرداخت می‌شد. در آن زمان معمول بود که با بنای هر بیمارستان، به اندازه کافی موقوفه برای هزینه‌های آن در نظر می‌گرفتند.
بیمارستان عضدی بغداد، که به فرمان عضدالدوله دیلمی ساخته شد و محمد بن زکریای رازی به ریاست آن برگزیده شده بود، از پیشرفته‌ترین بیمارستان‌های آن زمان بود. در آن بیمارستان حتی پس از این که بیمار از بیمارستان مرخص می‌شد، هزینه زندگی او برای شمار روزهایی که بنا به تشخیص پزشک باید استراحت می‌کرد، از سوی بیمارستان پرداخت می‌شد تا بار دیگر بیماری او بازنگردد و هزینه‌ای به بیمارستان تحمیل نشود.
بیمه‌های نوین
گرچه نخستین بیمه‌ها برای کشتی‌ها باری پی ریزی شده بود، بازرگانان بر آن شدند که در خطرهای دیگر، مانند آتش‌سوزی نیز با هم شریک شوند. نخستین شرکت بیمه آتش‌سوزی در سال 1667 میلادی، پس از آتش‌سوزی بزرگی که در لندن رخ داد و نزدیک 130 هزار خانه را ویران کرد و 100 هزار نفر بی‌خانمان برجای گذاشت، بنیان‌گذاری شد.
سپس، نخستین شرکت بیمه آمریکایی با مشارکت فروشگاه‌داران در سال 1735 برای پشتیبانی از یکدیگر در برابر آتش گرفتن ساختمان‌های چوبی‌شان به وجود آمد. آن شرکت تنها 5 سال دوام آورد. سپس در سال 1752 بنجامین فرانکلین شرکت بیمه آتش‌سوزی را در فیلادلفیا بنیان‌گذاری کرد. آن شرکت به صورت شرکت بیمه آمریکا شمالی باقی ماند و هنوز هم مرکز اصلی آن در فیلادلفیا است.
پیامدهای پس از جنگ جهانی دوم به گسترش بیمه‌های اجتماعی انجامید. بین سال‌های 1880 تا 1890 برنامه بیمه اجتماعی در آلمان اجرا شد تا برنامه سوسیالیست‌ها را خنثی کند. آن بیمه شامل بیمه حوادث ناشی از کار، بیمه بی‌کاری، بیمه از کار افتادگی و سالمندی بود.
در انگلستان نیز هنگامی که قانون بیمه ملی به سال 1911 به تصویب رسید، قانونی گذاشته شد تا کارگران در برابر بیماری، بی‌کاری و پیری بیمه شوند. گسترش شهرنشینی و رشد و گسترش صنایع، تمرکز کالا در انبارها در سده بیستم میلادی باعث زیاد شدن خطر و ضرورت توسعه بیمه‌های گوناگون شد.
تاریخچه بیمه در ایران
بیمه مردم در ایران از دوره کیقباد (حدود پنج هزار سال پیش) آغاز شده است. در این دوره اگر کسی دچار آسیب می‌شد باید به او تاوان یا بیمه داده می‌شد که به بیمه تاوان و به بیمه شدگان دریغمندان می‌گفتند. پادشاهی کیقباد برابر دوره‌ای است که در ایران پادشاهی‌های کوچک (ملوک الطوایفی) پدید آمده بود.
ایرانیان در آن زمان دریافتند که زیر یک درفش و یک حکومت مرکزی بودن بسیار بهتر است و در برابر دشمنان یارای مقاومت بیشتری دارند به همین دلیل از میان خود یک شاه انتخاب کردند که بر بقیه حکومت می کرد و شاهنشاه خوانده می‌شد.
در آن زمان کیقباد نماد شاهی بود که تمام ایران به فرمانش بودند. یکی از این فرمانها پرداخت بیمه به آسیب دیدگان بوده است. در زمان پادشاهی کیقباد اگر کسی دچار آسیب می شد یا خانه اش آتش می گرفت یا کشتزارش با خشکسالی بی ثمر می‌ماند باید به او تاوان یا بیمه داده می‌شد.
واژه بیمه نخستین‌بار در منابع فارسی در تحفه العالم عبدالطیف شوشتری به معنای اطمینان دادن به شخص به کار رفته است و محمد معین آن را برگفته از بیما، یک واژه هندی یا اردو، می‌داند.
نخستین‌بار ناصرالدین شاه در 1270 خورشیدی امتیاز نامهای را با عنوان «تاسیس اداره حمل و نقل و سازمان بیمه در ایران» به لازار پولیاکف روسی واگذار کرد که به اجرا در نیامد.
سپس در دوران احمدشاه قاجار به سال 1289 خورشیدی دو بنیاد روسی نادژا و کافکاز مرکوری (به معنای مریخ قفقاز) فعالیت‌های بیمه‌ای خود را آغاز کردند.
آرام‌آرام شرکت‌های خارجی دیگری در ایران به راه افتاد که تا 25 سال بازار بیمه ایران را در دست داشتند و در سال 1314 دست‌کم 29 شرکت بیمه خارجی در ایران فعالیت داشتند. از میان آن‌ها، دو شرکت اینگستراخ و یورکشایر از همه فعال‌تر بودند و تا پیروزی انقلاب اسلامی به کار پرداختند.
در سال 1314 خورشیدی به کوشش الکساندر آقایان و علی‌اکبر داور، شرکت سهامی بیمه ایران با سرمایه دولتی 20 میلیون ریال تشکیل شد.
تا پیش از آن تاریخ هیچ شرکت صد درصد ملی در خاورمیانه و حتی هندوستان وجود نداشت. آغاز به کار شرکت سهامی بیمه ایران خوشایند شرکت‌های خارجی نبود و این شرکت با کارشکنی‌های بسیاری رو به رو شد و شرکت‌های خارجی به سختی با آن قرارداد بیمه خوداتکایی می‌بستند.
سپس، قانون بیمه در اردیبهشت 1316 خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی رسید و بیمه سازمان‌های دولتی به آن شرکت بیمه ایران واگذار شد. هم‌چنین، شرکت‌های دولتی موظف شدند 25 درصد از بیمه‌های صادره‌ی خود را در ایران، نزد شرکت سهامی بیمه ایران، بیمه اتکایی کنند.
در 29 آبان 1322 خورشیدی قانون بیمه کارگران در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. بر پایه ماده‌ی اول این قانون، همه کارخانه‌ها و بنیادهای اقتصادی، بازرگانی، صنعتی و معدنی و هر بنیادی که کارگری را در استخدام دارد، چه دولتی و چه غیردولتی، باید کارگران خود را نزد شرکت سهامی بیمه ایران یا شرکت بیمه داخلی دیگری که دولت مقتضی داند، در برابر رویدادهای ناخواسته‌ای که هنگام پرداختن به کار رخ دهد، بیمه کند.
بین سال‌های 1329 تا 1343 خورشیدی 8 شرکت بیمه ایرانی خصوصی بنیان‌گذاری شد و در دولت دکتر مصدق به سال 1331 خورشیدی قانونی برای محدود کردن فعالیت شرکت‌های بیمه خارجی تصویب شد. به این ترتیب، از فعالیت شرکت‌های بیمه خارجی کاسته شد و بر شکوفایی شرکت‌های بیمه داخلی افزوده شد.
قانون بیمه اجباری و مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری در برابر شخص ثالث در بیست و نه دی‌ماه 1347 خورشیدی و قانون بیمه کشاورزان نیز در اسفند همان سال به تصویب رسید.
هم‌چنین، در سال 1349 خورشیدی مدرسه عالی بیمه برای پرورش نیروی فنی صنعت بیمه کشور بنیان‌گذاری شد تا افراد کارآزموده در اختیار شرکت‌های بیمه درآیند و به هم‌میهنان خود خدمت کنند.
با تصویب قانون تاسیس بیمه مرکزی در 30 خرداد 1350 فعالیت‌های بیمه‌ای در ایران در نظارت قانونی بیشتری قرار گرفت. این سازمان با سرمایه دولت برای ساماندهی به فعالیت‌های بیمه، پشتیبانی از بیمه‌گذاران و بیمه‌شوندگان و زمینه‌سازی برای شکوفایی بیمه در ایران پی‌ریزی شد.
فعالیت‌های این سازمان و رشد اقتصادی ناشی از افزایش قیمت نفت در دهه 1350 خورشیدی به پی‌ریزی چند شرکت بیمه‌ای فعال، از جمله بیمه تهران، بیمه دانا، بیمه حافظ و بیمه ایران و آمریکا با مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی انجامید. به این ترتیب بر فعالیت‌های بیمه‌ای در ایران افزوده شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، علاوه بر شرکت سهامی بیمه ایران، 13 شرکت بیمه‌ی خصوصی و دو نمایندگی خارجی در صنعت بیمه ایران فعالیت می‌کردند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب در 4 تیرماه 1358 همه شرکت‌های بیمه ایرانی را ملی اعلام کرد و بر پایه اصل 44 قانون اساسی، همه کارهای بیمه‌ای زیر نظر دولت قرار گرفت.
هم‌چنین در سال‌های 1360 و 1361، تنها سه شرکت بیمه ایران، آسیا و البرز مجوز صادر کردن بیمه‌نامه را دریافت کردند. سپس در سال 1367 از ادغام ده شرکت بیمه‌ای دیگر، شرکت بیمه دانا پدید آمد. از سال 1373 نیز، شرکت بیمه توسعه صادرات کار خود را آغاز کرد و شمار شرکت‌های بیمه به پنج شرکت دولتی رسید.
در سال 1381 قانون تأسیس شرکت بیمه غیردولتی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. لذا در سال 1381 شرکت بیمه خصوصی حافظ در منطقه آزاد کیش و در سال 1382 نه شرکت بیمه‌ای خصوصی به نامهای پارسیان، رازی، کارآفرین، توسعه، ملت، سینا، امید، حافظ و امین تأسیس شدند.
