راز تناقض بزرگ اقتصاد ایران | چرا ایران با وجود منابع مالی، جهش فناورانه ندارد؟

به گزارش نبض بورس، شاخص آمادگی فناوری‌های مرزی تصویری جامع از توانایی کشورها در پذیرش و به‌کارگیری فناوری‌های نوین ارائه می‌دهد. این شاخص شامل پنج محور کلیدی است: زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، مهارت‌های انسانی، فعالیت صنعتی، تحقیق و توسعه و دسترسی به منابع مالی. مطالعه مسیر ایران از ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که کشور در این دوره، رشد پایدار اما محدود داشته است.

تصویر کلی شاخص کل: ثبات نسبی بدون جهش ساختاری

شاخص کلی آمادگی فناوری ایران طی ۱۴ سال گذشته در بازه ۰.۴ تا ۰.۶ نوسان داشته است. بالاترین امتیاز ثبت شده ۰.۶ در سال‌های ۲۰۱۶، ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ بوده و میانگین دوره حدود ۰.۵۲ است.

این داده‌ها نشان می‌دهند که ایران در مسیر اقتصاد مبتنی بر فناوری پایداری حداقلی داشته، اما جهش فناورانه قابل توجهی که برخی کشورهای در حال توسعه تجربه کرده‌اند، رخ نداده است. به عبارت دیگر، زیرساخت‌ها و منابع موجود هستند، اما ترکیب آن‌ها برای تحول ساختاری کافی نبوده است.

 

 

زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ ستون پیشرفت فناوری

زیرشاخص زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات نشان‌دهنده سطح توسعه شبکه‌های ارتباطی، دسترسی به اینترنت و پهن‌باند، استفاده کسب‌وکارها از فناوری اطلاعات و توسعه اقتصاد دیجیتال است. این شاخص پایه‌ای برای پذیرش فناوری‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و بلاکچین محسوب می‌شود.

روند زیرشاخص در ایران به این صورت است: از ۰.۴ در سال ۲۰۱۰ شروع شده و تا اوج ۰.۷ در سال ۲۰۱۹ رشد کرده است. از ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ در سطح ۰.۶ تثبیت شده است.

این رشد نشان‌دهنده توسعه زیرساخت‌های مخابراتی و اینترنت، افزایش پوشش پهن‌باند، رشد اقتصاد دیجیتال و ارتقای سطح بهره‌وری کسب‌وکارها از فناوری اطلاعات است. سرعت رشد ICT در ایران بالاتر از میانگین منطقه بوده، اما ثبات اخیر نشانه محدودیت‌های سرمایه‌گذاری و فشارهای تحریمی است.

مهارت‌های انسانی؛ موتور فناوری که شتاب نمی‌گیرد

زیرشاخص مهارت‌های انسانی سطح توانایی نیروی کار در استفاده از فناوری‌های نوین و مهارت‌های دیجیتال را اندازه‌گیری می‌کند. مهارت نیروی انسانی، عامل اصلی بهره‌وری فناوری و نوآوری در اقتصاد است.

این شاخص طی ۱۴ سال گذشته در بازه ۰.۴ تا ۰.۵ نوسان داشته و هیچ جهش معناداری نشان نمی‌دهد. این وضعیت به معنای بهبود بسیار کند ساختار آموزشی، ضعف در مهارت‌های دیجیتال و برنامه‌نویسی، مهاجرت نیروی کار ماهر و عدم تناسب نظام آموزشی با نیازهای فناوری‌های frontier است. اگر نیروی انسانی موتور اقتصاد فناوری باشد، در ایران این موتور روشن است اما شتاب نمی‌گیرد.

پیش‌بینی موج جدید تورم؛ هشدار کارشناس درباره تثبیت دلار در سطوح جدید

در ادامه حتما بخوانید

تحقیق و توسعه؛ رشد آهسته اما پایدار

زیرشاخص تحقیق و توسعه نشان‌دهنده سطح فعالیت‌های علمی و پژوهشی کشور و توانایی تبدیل دانش به نوآوری است. این شاخص شامل تعداد مقالات علمی، ارتباط دانشگاه با صنعت و سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی می‌شود.

شاخص تحقیق و توسعه از ۰.۴ به ۰.۵ ارتقا یافته و پس از ۲۰۱۶ در سطح ۰.۵ تثبیت شده است. این داده‌ها نشان می‌دهد ایران از نظر زیرساخت علمی و پژوهشی در وضعیت متوسط رو به پایین قرار دارد. تعداد مقالات علمی زیاد است، اما ارتباط دانشگاه و صنعت ضعیف است و سهم تحقیق و توسعه از GDP هنوز پایین و عمدتاً دولتی است. این وضعیت پایدار اما ناکافی است و توان ایجاد جهش فناورانه بزرگ را ندارد.

فعالیت صنعتی؛ مهم‌ترین نقطه ضعف فناوری ایران

زیرشاخص فعالیت صنعتی توانایی کشور در جذب و به‌کارگیری فناوری در صنایع را اندازه‌گیری می‌کند و شاخصی کلیدی برای سنجش نوآوری صنعتی و جهش فناورانه است.

بدترین عملکرد ایران در این شاخص دیده می‌شود: از ۰.۵ در سال ۲۰۱۲ به حداقل ۰.۲ در سال ۲۰۱۸ کاهش یافته و سپس تا ۰.۴ در ۲۰۲۰–۲۰۲۳ بازگشته است. این افت ناشی از فرسودگی ساختار تولید، کاهش سرمایه‌گذاری خارجی، وابستگی صنایع به فناوری‌های قدیمی، محدودیت‌های تجاری و تحریمی و نوسانات محیط اقتصاد کلان است. ایران از نظر قدرت جذب و به‌کارگیری فناوری در صنعت ضعیف است و این همان حلقه گمشده‌ای است که مانع جهش فناوری می‌شود.

دسترسی به منابع مالی؛ نقطه قوت بزرگ ایران

زیرشاخص دسترسی به منابع مالی سطح توانایی کسب‌وکارها در جذب سرمایه و اعتبار برای توسعه نوآوری را نشان می‌دهد. این شاخص، سیستم بانکی و مالی فعال، منابع نقدینگی موجود و امکان تأمین اعتبار برای کسب‌وکارهای نوپا را می‌سنجد.

این شاخص در ایران بین ۰.۸ تا ۰.۹ بوده و طی ۱۰ سال اخیر در سطح ۰.۹ تثبیت شده است. این نشان می‌دهد منابع مالی کافی وجود دارد، اما جذب آن در صنعت و تبدیل به نوآوری واقعی محدود است.

جمع‌بندی و چشم‌انداز

نقاط قوت:

• دسترسی بسیار بالا به منابع مالی برای نوآوری

• رشد قابل توجه در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات

• پایداری نسبی شاخص کل

• بهبود آرام در تحقیق و توسعه

نقاط ضعف:

• ضعف ساختاری و مزمن در فعالیت صنعتی

• کمبود مهارت‌های نیروی کار فناوری‌محور

• سرمایه‌گذاری ناکافی در تحقیق و توسعه کاربردی

• نبود جهش فناورانه علیرغم منابع مالی

ایران در مسیر فناوری‌های مرزی همچنان در بازه بقا حرکت می‌کند: نه عقب مانده و نه جهش‌یافته. ستون‌های ورود به اقتصاد فناوری—از مالی گرفته تا زیرساخت ICT—تا حدی تقویت شده‌اند، اما ضعف صنعت و فقدان مهارت اجازه نمی‌دهد منابع مالی به نوآوری واقعی تبدیل شوند.

اگر صنعت ایران بازسازی فناورانه و مهارت‌افزایی نیروی انسانی را هدف قرار دهد، شاخص آمادگی فناوری می‌تواند طی چند سال به سطح کشورهای نوظهور پیشرو برسد. در غیر این صورت، حتی بهترین سیستم مالی نیز قادر به تبدیل سرمایه به فناوری نخواهد بود.